Do rzeczy!

Układ programu nauczania języka polskiego Do rzeczy!

Treści nauczania w programie nauczania „Do rzeczy!" zostały podzielone na dwie części:

1. Warstwa podstawowa programu nauczania – składa się ona z 8 jednostek, koncentrujących się przede wszystkim na wiedzy i umiejętnościach z zakresu: teorii uczenia się, językoznawstwa, retoryki, pisania, analizy tekstów kultury, teorii literatury i historii literatury i pomijając lekturę tekstów kultury, praktycznie realizuje podstawę programową w 100%.
2. Moduły – zawierają teksty kultury skupione wokół wybranych toposów; ich celem jest aktywizowanie i funkcjonalne wykorzystanie wiedzy zdobytej w warstwie podstawowej w trakcie ćwiczenia umiejętności zgodnych z podstawą programową i ponadprzedmiotowych oraz stworzenie sytuacji sprzyjającej czytaniu tekstów pisanych i innych tekstów kultury.

Kolejność realizacji tych części ma ogromne znaczenie. Najpierw nauczyciel powinien omówić i przećwiczyć z uczniami lub zilustrować im wiedzę w warstwie podstawowej, a potem przejść do omawiania modułów.
Układ taki umożliwia aktywizowanie wiedzy zdobytej w podstawowej warstwie w każdym module, co znacznie ułatwia uczniom przeniesienie potrzebnej wiedzy do pamięci długotrwałej i ułatwia jej dostępność. Ponadto pozwala na funkcjonalne wykorzystywanie wiedzy zawartej w warstwach, uzasadniając tym samym jej użyteczność. Nade wszystko jednak pozwala skoncentrować się uczniowi i nauczycielowi na rozwijaniu umiejętności niezbędnych w życiu i na egzaminie maturalnym.
Spiralny charakter treści zakłada z jednej strony powracanie w kolejnych modułach (toposach) do najważniejszych w podstawie programowej tekstów i rozbudowywanie wiedzy o nich, z drugiej ćwiczenia, które skłaniają uczniów do nieustannego wykorzystywania wiedzy z warstwy podstawowej i poprzednich etapów edukacji w trakcie analizy i interpretacji tekstów kultury. Umożliwi to lepsze utrwalenie w pamięci tych lektur i wierszy, pozwoli na dokładną i głęboką analizę tekstu, pokaże złożoność tekstów literackich, co uzasadni uczniom sens powracania do wcześniej przeczytanych tekstów.

Warstwa podstawowa

Zgodnie z tym, co wyżej napisano wiedza przekazana w warstwie podstawowej, wyczerpując (za wyjątkiem lektury tekstów) treści zawarte w podstawie programowej, będzie aktywizowana w trakcie realizacji pozostałych modułów, zawierających toposy. Dzięki logicznie wydzielonym kategoriom uczniowie mogą dokonać kategoryzacji wiedzy, dostrzec związki pomiędzy jej elementami, co znacząco ułatwia zrozumienie, zapamiętanie i wykorzystywanie jej w praktyce. Jest to zgodne z zaleceniem Ewy Jaskółowej, która w tekście „Język polski w liceum – wskazówki metodyczne" napisała, że „nauka w szkole ponadgimnazjalnej ma zmierzać do uporządkowania wiedzy". W trakcie omawiania warstwy podstawowej należy kłaść nacisk na personalizację wiedzy, skojarzenia z wiedzą z gimnazjum i szkoły podstawowej oraz z innymi doświadczeniami.

Moduły z toposami

Jak już wcześniej wspomniano, na wiedzy zawartej w warstwie podstawowej bazują pozostałe moduły. Każdy z modułów zawsze sięga po co najmniej jeden arcydzielny tekst kultury. Kolejność realizacji poszczególnych modułów jest dowolna, choć układ zaproponowany w programie nie jest przypadkowy. O realizowanych w danym roku toposach powinni współdecydować uczniowie, dzięki temu zwiększy się ich zaangażowanie w proces uczenia. Moduły stanowią najważniejsze w kulturze, niezbędne do realizacji podstawy programowej i ciekawe dla ucznia toposy. Każdy moduł ma budowę chronologiczną i składa się z teksów różnych epok i różnych gatunków literackich. Pozwala to uświadomić uczniom, jak pisze Ewa Jaskółowa w tekście „Język polski w liceum – wskazówki metodyczne" „relacje między różnymi zjawiskami w literaturze i kulturze, doprowadzić do zrozumienia procesów kulturowych, ich wzajemnych zależności i odmienności, a także wynikania, przenikania, zróżnicowań i podobieństw" i „pokazać w dyskursie edukacyjnym, jak na nowo ożywają w kulturze motywy i symbole wywiedzione z tradycji antycznej i biblijnej, jak są przetwarzane i jak wzbogacają interpretacje współczesnej literatury". Budowa każdego modułu zmusza uczniów do aktywizacji wiedzy z zakresu historii literatury, teorii literatury, językoznawstwa i in. Przyczynia się także do zróżnicowania tekstów, stylów, co znacząco zwiększa atrakcyjność lekcji. W całym cyklu edukacji moduły (toposy) nie będą powtarzane. Zaleca się natomiast co jakiś czas zrobić ćwiczenie przypominające wiedzę ze zrealizowanych modułów.

Czytanie lektur w całości

Każda z trzynastu obowiązkowych książkowych pozycji (minimum wskazane przez podstawę programową) musi być przez uczniów przeczytana w całości. Moment, czyli topos, w którym dojdzie do przeczytania obowiązkowych lektur w całości, powinien zostać wybrany wspólnie przez nauczyciela i uczniów. Dokonując tego wyboru warto wziąć pod uwagę takie czynniki jak: wystarczający czas na przeczytanie lektury, ilość fragmentów lektury potrzebna do opracowania danego modułu (toposu), możliwości uczniów.
Jeżeli nauczyciel umówi się z uczniami na przeczytanie lektury w jakimś terminie, zgodnie z wizją tego programu nauczania powinien zrobić dwie rzeczy:

1. Wprowadzić uczniów do lektury przed przeczytaniem jej przez uczniów. Wprowadzenie powinno obejmować informacje o lekturze, jej strukturze, treści, arcydzielności, kontekstach, intertekstualnościach itp. Taki zabieg przypomina obejrzenie całego obrazu przed układaniem puzzli, z których się składa. Ułatwi to uczniowi zrozumienie tekstu i jego miejsca w historii literatury oraz zapamiętanie szczegółów z lektury.
2. Sprawdzić u ucznia znajomości treści lektury i wiedzy o niej przekazanej we wprowadzeniu w postaci testu, którego termin wypada po przeczytaniu lektury. Termin testu powinien być ustalony wspólnie z uczniami.

Idealnie byłoby, gdyby w trakcie czytania lektury w całości na lekcjach pracowali m.in. na jej fragmentach, realizując wybrany topos. Wtedy wiedza zdobyta we wprowadzeniu mogłaby być trzykrotnie utrwalona w działaniu: poprzez czytanie, poprzez pracę na fragmentach, poprzez test z wiedzy. Jednak w szczególnych okolicznościach wskazanych w punkcie „Trudności z realizacją programu", jeśli będzie taka wola uczniów i nauczyciela, autorzy programu dopuszczają możliwość czytania lektur w trakcie omawiania warstwy podstawowej.

Praca na fragmentach tekstów

Poza momentami, w których dojdzie do czytania lektur w całości, będącymi konsekwencją umowy między obiema stronami, na lekcjach należy korzystać z fragmentów lektur, które najlepiej nadają się do omówienia danego toposu. Dzięki temu uczniowie wielokrotnie będą wracali do obowiązkowych lektur, co w istotny sposób wpłynie na trwałość i dostępność wiedzy o tekstach. Taki układ programu pozwala również na spojrzenie na znane już teksty z wielu różnych, ważnych dla ucznia punktów widzenia. Tam, gdzie podstawa programowa daje uczniom i nauczycielowi prawo wyboru lektury (np. wybrana powieść z XX wieku, wybrana powieść z XIX wieku) doskonale byłoby, gdyby uczniowie mogli samodzielnie wybierać teksty, które pomogą im zrealizować podstawę programową.